Hướng tới Ngày Khoa học và Công nghệ Việt Nam, ngày 18 tháng 5, loạt bài viết này giới thiệu những tấm gương nhà khoa học tiêu biểu của Học viện Nông nghiệp Việt Nam được nhận giải thưởng cao nhất trong lĩnh vực này - Giải thưởng Hồ Chí Minh. Bài viết này giới thiệu 2 nhà khoa học được nhận giải thưởng cá nhân, giải thưởng Hồ Chí Minh về khoa học công nghệ đợt 1, năm 1996.

1. Chân dung nhà khoa học Bùi Huy Đáp

Giáo sư Bùi Huy Đáp sinh ngày 15 tháng 12 năm 1919 trong một gia đình nông dân nghèo ở làng quê chiêm trũng thuộc xã Thành Lợi, huyện Vụ Bản, tỉnh Nam Định, mất năm 2004. Giáo sư được coi là một trong những nhà khoa học hàng đầu, có đóng góp to lớn nhất cho ngành nông nghiệp của Việt Nam.

Thành quả khoa học của giáo sư Bùi Huy Đáp được đúc kết thành công trình đồ sộ bậc nhất Việt Nam về cả khối lượng, tính đa dạng bách khoa, tính kinh điển giáo trình và tính phổ thông truyền bá tri thức, chuyển giao công nghệ. Khoa học của giáo sư là “thứ khoa học không cưỡng bức thiên nhiên, mà là thứ khoa học khiêm nhường thuận với thiên nhiên. Là khoa học, nhưng vẫn dung dưỡng, tiếp nối di sản 4000 năm trồng lúa nước” và được một số học giả cho đặt tên là “phương pháp Bùi Huy Đáp”, “trường phái Bùi Huy Đáp”. Chuyên đề được xuất bản bằng tiếng Pháp với tên gọi "Nghề trồng cây ăn quả ở Trung Kỳ" của giáo sư đã khởi đầu cho hơn 100 cuốn sách khoa học và hơn 1.000 bài báo về sinh học, về nông nghiệp vùng nhiệt đới Việt Nam và Đông Dương, về triết học và phương pháp nghiên cứu. Riêng về lúa, 2 cuốn “Cây lúa miền Bắc Việt Nam” (1964) và “Cây lúa Việt Nam” (1981) mang tính kinh điển và thuộc loại “bách khoa toàn thư” của nghề trồng lúa nước của Việt Nam. Ngoài ra, từ rất sớm giáo sư Bùi Huy Đáp đã nghiên cứu về cây ngô, khoai, sắn, đậu đỗ… kết quả được đúc kết trong cuốn sách mang tên “Hoa mầu lương thực”.  

Với phương châm “khoa học từ quần chúng mà ra, trở lại phục vụ quần chúng” giáo sư Bùi Huy Đáp là cha đẻ của lúa Xuân, là kiến trúc sư cuộc cách mạng xanh để cùng nông dân cả nước đạt được những kỳ tích trong phát triển nền nông nghiệp giai đoạn những năm 70 của thế kỷ XX. Điển hình nhất là công trình chuyển vụ lúa Chiêm dài ngày, năng suất thấp thành vụ lúa Xuân ngắn ngày năng suất cao ở các tỉnh phía Bắc và đưa vụ Đông trở thành vụ sản xuất chính. Cụ thể là từ năm 1968, giáo sư Bùi Huy Đáp đánh dấu sự nghiệp của mình bằng giống lúa Xuân ngắn ngày IR8 của IRRI (ở miền Bắc gọi là giống Nông nghiệp 8, ở miền Nam gọi là giống “Thần nông”), thấp cây cho năng suất cao thay thế giống lúa Chiêm dài ngày, cao cây, dễ đổ, năng suất thấp. Năm 1971, giáo sư đề nghị cho mở rộng vụ lúa Xuân ra toàn miền Bắc, làm mạ khay, mạ sân chủ động cung cấp đủ mạ theo lịch thời vụ. Thời gian sản xuất lúa Xuân được rút ngắn lại, số ngày dư ra cho phép tăng thêm vụ Đông, nhờ vậy sản lượng lương thực nâng lên. Thành công của “Lúa Xuân – vụ Đông” tạo tiền đề cho một cuộc cách mạng trong quan hệ sản xuất, làm thay đổi cấu trúc kinh tế ngành nông nghiệp. Lúa Xuân thực sự là một sáng tạo vĩ đại của nông nghiệp Việt Nam. Với những đóng góp lớn lao của mình, giáo sư Bùi Huy đáp không chỉ là nhà khoa học hàng đầu Việt Nam trong lĩnh vực nông nghiệp mà còn trở thành nhà khoa học nông nghiệp có tầm quốc tế.

Với những cống hiến to lớn cho sự nghiệp xây dựng và phát triển nền khoa học nông nghiệp, phát triển sản xuất nông nghiệp, giáo sư Bùi Huy Đáp đã được Nhà nước tặng thưởng nhiều danh hiệu và phần thưởng cao quý: Chiến sĩ thi đua toàn quốc – năm 1952; 2 Huân chương Lao động hạng Nhì - năm 1955 và năm 1962; Huân chương Kháng chiến hạng Nhất – năm 1956; đặc biệt là Giải thưởng Hồ Chí Minh về khoa học và công nghệ đợt 1, năm 1996. Hiện nay, trong khuôn viên Quảng trường mang tên Bùi Huy Đáp tại khu vực trung tâm của Học viện Nông nghiệp Việt Nam có đặt tượng giáo sư; Tên của giáo sư cũng được đặt cho các tuyến phố tại thành phố Nam Định và thành phố Đà Nẵng.

2. Chân dung nhà khoa học Lương Định Của

Giáo sư - Bác sĩ Nông học Lương Định Của sinh ngày 16/8/1920, là một người con ưu tú của làng Đại Ngãi, quận Kế Sách (nay là thị trấn Đại Ngãi, huyện Long Phú), tỉnh Sóc Trăng; Ông mất ngày 28/12/1975 tại Hà Nội. Tên tuổi của nhà bác học Lương Định Của gắn liền với những thành tựu to lớn trên lĩnh vực nông nghiệp nước nhà. Ông là trí thức lăn lộn trên đồng ruộng để tạo ra các giống lúa mới góp phần bảo đảm lương thực cho cuộc chiến đấu giành độc lập và tự do của dân tộc ta trong các cuộc kháng chiến thần thánh.

Điểm nhấn của cuộc đời giáo sư Lương Định Của là vào mùa hè năm 1951, giáo sư bảo vệ xuất sắc luận án di truyền học với đề tài “Cách xử lý đa bội thể di truyền nhằm tạo nên giống lúa mới”. Hội đồng khoa học Trường Đại học Tổng hợp Kyoto nhận xét Lương Định Của đã có cống hiến lớn cho ngành nông học trong việc cải thiện giống lúa và nhất trí cấp học vị Bác sĩ Nông học - học vị cao nhất ở Nhật Bản lúc bấy giờ. Thời điểm ấy, ông là người trẻ nhất và cũng là người nước ngoài duy nhất được cấp học vị này tại Nhật Bản. Ngoài ra, Lương Định Của còn nhận được bằng khen của Viện Nghiên cứu sinh học Kihata về công trình “Sự sinh sản của giống lúa lai tạo từ hai giống lúa Japonica và Indica”. Phát minh của ông đã được ứng dụng ngay thời điểm đó trong việc lai tạo giống lúa tại Hoa Kỳ.

Giáo sư - Bác sĩ Nông học Lương Định Của là người có công lớn trong giáo dục đào tạo nhiều thế hệ học trò trở thành cán bộ đầu ngành trong các lĩnh vực khoa học nông nghiệp. Chính ông đã lai tạo thành công một số giống lúa cho năng suất cao và chất lượng tốt, như: giống Nông nghiệp 1 được lai tạo từ giống Ba Thắc của Nam bộ với Bunko (Nhật Bản). Sau đó là nhiều giống mới như: giống lúa mùa muộn Saisubao, giống lúa Chiêm 314, giống NN75-1, dòng NN8-388 (chọn giống từ IR8) và một số cây giống khác như: dưa hấu không hạt, dưa lê, khoai lang, rau muống, đu đủ… Cùng với những ứng dụng tiến bộ kỹ thuật, Giáo sư - Bác sĩ Nông học Lương Định Của đã đề xướng mô hình canh tác “bờ vùng, bờ thửa”, “cấy nông tay thẳng hàng”, “đảm bảo mật độ” được hàng triệu nông dân Việt Nam áp dụng thành công trên diện rộng, tạo ra một cuộc cách mạng trong nông nghiệp. Cuộc đời của nhà bác học nông dân Lương Định Của gắn liền với con đường lúa gạo Việt Nam. Ông là người suốt đời lặng lẽ tôn vinh hạt ngọc Việt; theo đó, cây lúa Việt Nam kể từ sau ngày thống nhất đất nước năm 1975 đến nay luôn đạt năng suất cao. Thành tựu này ngoài mồ hôi, công sức của những người nông dân chân lấm tay bùn, còn có cống hiến trí tuệ và tấm lòng của Giáo sư - Bác sĩ Nông học Lương Định Của.

Với các đóng góp lớn lao của mình, nhà giáo, nhà khoa học Lương Định Của được nhà nước truy tặng danh hiệu Anh hùng Lao động và Giải thưởng Hồ Chí Minh về khoa học công nghệ đợt 1 năm 1996 (cùng đợt với Giáo sư Bùi Huy Đáp, Giám đốc đầu tiên của Học viện Nông Lâm/Đại học Nông lâm, nay là Học viện Nông nghiệp Việt Nam). Năm 2006, Trung ương Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh đã lập một giải thưởng mang tên Lương Định Của. Tên của ông hiện được đặt cho một con đường ở quận 2, thành phố Hồ Chí Minh và một con phố ở quận Đống Đa, thành phố Hà Nội và Trung tâm thông tin Thư viện của Học viện Nông nghiệp Việt Nam.

Ban CTCT&CTSV